Bekijk meer impulsen bij dit ingrediënt. (1ste graad)
Bekijk meer impulsen bij dit ingrediënt. (2de graad)
1. Beginsituatie
Tijdens het voorjaar van 2020, in volle coronapandemie, werd de Kerk gedwongen om haar sacramenten achter gesloten deuren te vieren, zonder directe aanwezigheid van mensen. De wekelijkse eucharistievieringen gingen door zonder publiek; vormsels, eerste communies en huwelijken werden uitgesteld. De Kerkgemeenschap toonde zich innovatief en bedacht in sneltempo virtuele alternatieven, zoals vieringen via livestream. Hoewel dergelijke initiatieven bijzonder waardevol zijn, mag dit volgens paus Franciscus geen normale gang van zaken worden. Kerk-zijn is immers niet virtueel, maar krijgt gestalte door tastbare vieringen en rituelen die mensen samen in gemeenschap mogen beleven[1].
In afwezigheid van een geliefde gaan mensen vaak op zoek naar manieren of rituelen om hem/haar niet te vergeten. Op die manier liet ook Jezus tekens na waarin hij blijvend nabij zou zijn. Christenen noemen dit ‘sacramenten’, door benedictijn Johan te Velde omschreven als “rituelen die Jezus’ afwezigheid markeren, maar hem tegelijk present stellen en zijn heil schenken aan mensen”[2]. De sacramenten zijn tekens van Jezus, maar zijn tegelijk ook menselijke vieringen. Het zijn menselijke ritualiseringen van belangrijke levensmomenten en ervaringen. Volgens Johan te Velde werd de combinatie van deze twee aspecten, het menselijke en het goddelijke, heel lang als vanzelfsprekend beschouwd. Vandaag zien we echter dat deze twee visies uit elkaar groeien. Aan de ene kant worden sacramenten gevierd als levensrituelen, waarbij de christelijke eigenheid steeds meer naar de achtergrond verschuift. Aan de andere kant bestaat er een sacramentenbediening waarin mensen hun eigen geloof en ervaringen onvoldoende herkennen[3]. Dit merken we ook in de statistieken: de deelname aan de sacramenten is de voorbije decennia sterk gedaald[4]. Het gevolg is dat er vandaag een hele markt aan rituelen bestaat, waarbij de Kerk slechts één van de vele spelers is[5].
Hoewel de kerkelijke sacramenten delen in de processen van detraditionalisering en pluralisering, blijven merkwaardig genoeg tal van mensen – ook zij die niet of minder kerkbetrokken zijn – aan deze rituelen deelnemen[6]. Heel wat jongeren en volwassen bewaren ook goede herinneringen aan hun eerste communie, vormsel of huwelijk[7]. Immers, zo stelt de Bruge bisschop Lode Aerts, een mooie viering in gemeenschap kan zoekende mensen blijven raken en ontroeren, ook vandaag[8].
2. Aanknopingspunten bij het leerplan en interlevensbeschouwelijke competenties
2.1. Leerplan
Leerplan SO < Tweede graad < Terrein < Inspiratiebronnen
2.2. Interlevensbeschouwelijke competenties
De leerling ontdekt en verwoordt de levensbeschouwelijke kenmerken van de eigen ontwikkelende identiteit.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik en mijn levensbeschouwing<Kennis
De leerling ontdekt en verwoordt de eigenheid van de levensbeschouwing waarin hij/zij les volgt.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik en mijn levensbeschouwing<Kennis
De leerling ontdekt en verwoordt de interne pluraliteit van de levensbeschouwing waarin hij/zij les volgt.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik en mijn levensbeschouwing<Kennis
De leerling ontdekt en verwoordt de eigenheid van een levensbeschouwing zoals een bevoorrechte getuige of een relevante vertegenwoordiger van een levensbeschouwing ze voorstelt.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik, mijn levensbeschouwing en deze van de ander<Kennis
De leerling ontdekt en verwoordt gelijkenissen en verschillen tussen levensbeschouwingen.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik, mijn levensbeschouwing en deze van de ander<Kennis
De leerling ontdekt en verwoordt de interne pluraliteit in verschillende levensbeschouwingen.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik, mijn levensbeschouwing en deze van de ander<Kennis
De leerling ontdekt en verwoordt de verschillen tussen stereotyperingen over een levensbeschouwing en de binnenkant van een levensbeschouwing.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik, mijn levensbeschouwing en de samenleving<Kennis
De leerling ontdekt en verwoordt de rol van levensbeschouwingen voor zichzelf en de samenleving.
Interlevensbeschouwelijke competenties<Ik, mijn levensbeschouwing en de samenleving<Kennis
Meer achtergrondinformatie bij de interlevensbeschouwelijke competenties?
3. Hermeneutische knooppunten
1) Levensritueel versus sacrament
Sinds oudsher ritualiseren mensen grote overgangsmomenten in het leven. Zo zijn ook sacramenten volgens sommigen typisch menselijk levensrituelen. Daartegenover mogen we niet uit het oog verliezen dat sacramenten een eigen christelijk-narratieve en theologale dimensie hebben[9].
2) Service versus gastvrij onthaal
Opvallend aan de hedendaagse aandacht voor rituelen is de hoge subjectieve en persoonlijke investering vanwege de betrokkenen. Men wenst er een heel persoonlijk gebeuren van te maken en doet hiervoor beroep op de ‘service’ van de Kerk. Volgens de Leuvense theologen Didier Pollefeyt en Ellen De Boeck, daarentegen, bestaat er een groot verschil tussen rituelen die door mensen geconstrueerd worden en sacramenten die een lange traditie hebben, door een brede gemeenschap gedragen worden en op iets of Iemand betrekking hebben[10].
3) Geïsoleerde evenementen versus organische eenheid
Vandaag worden de sacramenten vaak beleefd als geïsoleerde evenementen die los staan van elkaar. Vanuit een rooms-katholiek perspectief, daarentegen, vormen de sacramenten een organische eenheid waarin elk afzonderlijk sacrament een noodzakelijke plaats inneemt (CKK 1211).
4) Individu versus gemeenschap
Sacramenten worden vaak beschouwd als persoonlijke rituelen waarin het individu en diens persoonlijke relatie met God centraal staat. Volgens theoloog Stefan Franco, daarentegen, betekent ieder sacrament ook een verdieping van de relatie met de hele geloofsgemeenschap[11].
5) Gave versus opgave
De ontmoeting met Gods liefde via de sacramenten is in de eerste plaats een gave die ons geschonken worden. Daartegenover mogen we niet vergeten dat sacramenten ook een opgave betekenen. Ze houden altijd een zending in[12].
4. Achtergrondinfo
De mens, een ritueel wezen
In onze samenleving en in het leven van ieder mens spelen rituelen een grote rol. Niet alleen is ons gedrag in grote mate geritualiseerd (de vaste volgorde van handelingen bij het wakker worden ‘s morgens, elkaar een hand of zoen geven bij een begroeting, enzovoort), ook belangrijke levensmomenten zoals geboorte, volwassen worden of sterven zijn omgeven met rituelen[13]. De Leuvense theoloog Lieven Boeve omschrijft de mens als een ritueel wezen, “dat via ritualisering het leven structureert en diepere betekenissen via praktijken concreet vormgeeft”[14].
“Deze zeven sacramenten raken alle fasen en belangrijke momenten in het leven van christenen: zij brengen het geloof tot ontstaan en tot bloei, bieden genezing en zending”
Ook de katholieke traditie kent heel wat rituelen. We denken dan vooral aan de zeven sacramenten: het doopsel (156 – Sacrament van het doopsel), het vormsel (155 – Sacrament van het vormsel), de eucharistie (178 – Sacrament van de eucharistie), boete en verzoening (251 – Sacrament van boete en verzoening), de ziekenzalving (272 – Sacrament van de ziekenzalving), de priesterwijding (158 – Ambten in de Kerk) en het huwelijk (220 – Sacrament van het huwelijk). Deze zeven sacramenten raken alle fasen en belangrijke momenten in het leven van christenen: zij brengen het geloof tot ontstaan en tot bloei, bieden genezing en zending. Volgens de Catechismus van de katholieke Kerk (CKK) bestaat er dan ook “een zekere gelijkenis tussen de fasen van het natuurlijke leven en die van het geestelijke leven” (CKK 1210). Dit toont meteen aan dat de zeven sacramenten, hoewel zij in de praktijk vaak als geïsoleerde momenten gevierd worden, innig met elkaar verbonden zijn. Zij vormen een organische eenheid waarin elk sacrament een levensnoodzakelijke plaats inneemt (CKK 1211).
Sacramenten en levensrituelen
Als dusdanig hebben sacramenten een existentiële betekenis[15]. Het zijn levensrituelen die te maken hebben met belangrijke overgangen in het leven, zoals geboren worden, volwassen worden, ziek zijn en sterven[16]. Zo bestaat er volgens de bekende theoloog Edward Schillebeeckx (1914-2009) een fundamentele continuïteit tussen de algemeen menselijke nood aan rituelen en de christelijke sacramentele praxis. Sacramenten zijn waardevol en kostbaar, omdat ze echte levensrituelen zijn[17]. Ook volgens Lieven Boeve bestaat er een verband tussen de christelijke sacramenten enerzijds en het leven van mensen anderzijds. Dit gaat echter gepaard met een waarschuwing. Door een eenzijdige nadruk op sacramenten als levensrituelen bestaat immers het risico dat sacramenten gefunctionaliseerd worden, gereduceerd tot de functie die ze hebben voor menselijk leven en samenleven. Daarom, zo argumenteert Boeve, is het belangrijk om steeds ook de christelijk-narratieve en theologale eigenheid van de sacramenten voor ogen te houden[18].
Sacramenten als ontmoetingsplaatsen met God
Een eerste eigenheid is dat sacramenten “het venster openen op God”[19]. Enerzijds geloven christenen in een betrokken God die aanwezig wil zijn in het leven van mensen. Anderzijds spreekt de Bijbel over een God die transcendent en boven alles verheven is. Hij is voor ons nooit onmiddellijk aanwezig, bevatbaar of kenbaar. Contact met God gebeurt met andere woorden nooit direct, maar wordt altijd gemedieerd[20]. Op die manier kunnen sacramenten best begrepen worden als ontmoetingsplaatsen, waar mensen in relatie kunnen treden met de Drie-ene God[21]. Dit gebeurt op sacramentele wijze, dat wil zeggen: via tastbare tekens, bemiddeld door woorden en gebaren[22]. De onderdompeling in water tijdens het doopsel, bijvoorbeeld, wijst heel concreet op de doortocht van het oude leven naar het nieuwe. Het is de weg uit het rijk van de dood naar het leven en het begin van een blijvende gemeenschap met God[23]. Brood en wijn in de viering van de eucharistie zijn zichtbare tekens van Jezus’ aanwezigheid, die het ‘levende Brood’ is (Joh 6,51)[24]. De handoplegging is een teken van bescherming, bemoediging en troost. We laten lijfelijk voelen dat we er zijn voor de ander en van hem of haar houden. Het is ook een teken van Gods bekommernis: christenen mogen erop vertrouwen dat God Zijn beschermende hand over ons uitstrekt. Ook de zalving is een wederkerend ritueel. De olie is een krachtig teken van de Geest, die ons doordringt met heel zijn kracht[25].
“Sacramenten zijn ontmoetingsplaatsen, waar mensen in relatie kunnen treden met de Drie-ene God”
Zo hebben alle vieringen van de sacramenten een dialogisch karakter: door middel van concrete woorden en gebaren komt er een dialoog op gang die ons opneemt in de verbondenheid met God. “De sacramenten zijn de begenadigde momenten waarin God en mens elkaar vinden”, aldus de Nederlandse benedictijn Johan te Velde[26].
John Ragai, Confirmation: anointing with holy oi, Flickr
Verbonden met Christus
Een tweede eigenheid van sacramenten is dat zij nauw verbonden zijn met Christus. De zeven sacramenten gaan immers terug op het leven en op de persoon van Jezus zelf: hij legde zieke mensen de handen op en schonk vergeving aan zondaars; hij was het die als eerste het brood brak en de beker wijn deelde. Kortom, zo zegt de vierde-eeuwse kerkvader Hiëronymus (c. 347-420): “Alles wat Jezus heeft gedaan, zijn sacramenten”[27]. Daarom wordt Jezus weleens het ‘oersacrament’ genoemd: hij is het “beeld van de onzichtbare God” (Kol 1,15) door wie christenen de helende, nabije en liefdevolle aanwezigheid van de Vader mogen ervaren[28]. Meteen is daarmee gezegd dat sacramenten niet louter menselijke handelingen zijn, maar dat het Christus is die in de Geest handelt. In de sacramenten, zo argumenteert Stefan Franco, “doet Christus hier en nu voor ons wat Hij tijdens zijn aardse leven daar en toen deed”[29]. Ook de bekende kerkvader Augustinus (354-430) merkt op dat wanneer een priester het doopsel toedient, het eigenlijk Christus is die doopt[30].
Sacramenten en de Kerk
Tot slot zijn sacramenten niet los te denken van de Kerk. Zij leggen immers niet alleen een verbinding met God, maar ook met andere gelovigen. De sacramenten worden gevierd in, door en tot opbouw van de hele geloofsgemeenschap[31]. Zo schrijft Paulus over de eucharistie: “Omdat het brood een is, vormen wij allen tezamen een lichaam, want allen hebben wij deel aan het ene brood” (1 Kor 10,17). Dit geldt uiteraard ook voor de overige sacramenten, die daarom bij voorkeur worden toegediend tijdens een viering met de hele kerkgemeenschap[32].
“Omdat het brood een is, vormen wij allen tezamen een lichaam, want allen hebben wij deel aan het ene brood” (1 Kor 10,17)
Op die manier kunnen sacramenten nooit helemaal geïndividualiseerd worden. Het zijn geen tekens die we zelf uitvinden, maar die we ontvangen van mensen voor ons[33]. Vandaag worden priesters, diakens en pastorale werk(st)ers steeds vaker geconfronteerd met de vraag om van het sacrament een bijzonder en persoonlijk gebeuren te maken. Huwenden wensen hun eigen huwelijksviering in elkaar te steken. Jonge ouders willen zelf de teksten bepalen die bij het doopsel van hun kind worden voorgelezen. Nabestaanden vragen om de begrafenis op te luisteren met zelfgekozen muziek en ontroerende getuigenissen. Dit is zeker niet negatief. Door de actieve en persoonlijke betrokkenheid van mensen krijgen rituelen vaak een diepere betekenis[34]. Het is ook een manier om te verhinderen dat rituelen verstarren of puur routine worden[35]. Tegelijkertijd is het volgens theoloog Stijn Van den Bossche belangrijk dat de Kerk een zekere ‘fierheid’ over haar sacramentele aanbod aan de dag legt. Niet alleen omdat zij bijzonder mooi en sterk is, maar ook omdat een sacrament bij uitstek iets is dat groter is dan onszelf. Dat is volgens Van den Bossche de kern van ieder ritueel: “Dat het grotere dan jezelf hier iets met jou doet”[36].
Gave en opgave
De ontmoeting met Gods liefde die ons in de sacramenten geschonken wordt, is een gave die we vrij mogen ontvangen. Tegelijkertijd is het volgens Stefan Franco “geen schat die de christen voor zichzelf kan houden”[37]. Naast een grote gave betekenen sacramenten ook een opgave. Ze houden altijd een zending in: ‘Ga en breng er iets van terecht’[38]. Sacramentaliteit beperkt zich immers niet tot dat ene moment van de viering, maar werkt verder in het leven van iedere dag[39]. Ze geven ons de kracht, zo schrijft paus Franciscus, om drie houdingen te cultiveren die nooit in de leerlingen van Jezus mogen ontbreken: leren dankbaar zijn voor wat we ontvangen hebben, van ons leven een gave van liefde maken voor anderen, en bouwen aan concrete verbondenheid met alle mensen[40]. Op die manier worden christenen gezonden om zelf een teken van geloof, hoop en liefde, ja een ‘sacrament’ te zijn: een “zichtbaar en daadwerkelijk teken van Gods liefde voor alle mensen”[41].
5. Verder lezen
Knieps-Port le Roi, T. en L. Boeve (red.), Gods sacramentele aanwezigheid in de wereld van vandaag. Hulde aan professor dr. Lambert Leijssen bij zijn emeritaat, Leuven, Acco, 2008.
Pollefeyt, D. en E. De Boeck (red.), Daad-werkelijk: rituelen en zegeningen vandaag, Antwerpen, Halewijn, 2008.
Van Wieringen, A. en H. Rikhof, De zeven sacramenten: een Bijbeltheologische en systematisch-theologische studie, Bergambacht, Uitgeverij 2VM, 2013.
6. Thomas
In de Kijker – 13: Tot zeventig maal zeven maal (Mt 18,22)?
In de Kijker – 36: Over de grens
In de Kijker – 37: Twee aan twee gaan ze
In de Kijker – 152: Doopsel
Katholieke Dialoogschool: Eucharistie in een katholieke dialoogschool
Bronnen
[1] Cf. Franciscus, geciteerd in KRO-NCRV, Franciscus waarschuwt voor virtualisering godsdienst (17.04.2020); kro-ncrv.nl (toegang 21.09.2020).
[2] J.B. te Velde, God en mens in het ritueel van de sacramenten, in Jaarboek voor liturgie-onderzoek 23 (2007) 121-145, p. 121.
[3] Cf. ibid., p. 121-122.
[4] Cf. KN Redactie, Belgische Kerk: kerkgang neemt af, rol leken neemt toe (04.12.2019); www.kn.nl (toegang 21.09.2020).
[5] Cf. L. Boeve, Wanneer de verhouding tussen context en christelijk geloof verandert...Cultureel-theologische beschouwingen bij het vak rooms-katholieke godsdienst anno 2004, in L. Braeckmans (red.), Tussen uittocht, zingeving en utopie. Beschouwingen bij het schoolvak godsdienst, Tielt, Lannoo, 2005, 21-38, p. 25.
[6] Cf. L. Boeve, S. Van den Bossche, G. Immink, e.a., Inleiding, in L. Boeve, S. Van den Bossche, G. Immink, e.a. (red.), Levensrituelen en sacramentaliteit. Tussen continuïteit en discontinuïteit, Kampen, Uitgeverij Gooi en Sticht, 2003, 7-10, p. 9.
[7] Cf. Interdiocesane Commissie voor Catechese, Pastoraal bij het vormsel: catechese en gemeenschap, Brussel, Licap, 2010, p. 7.
[8] Cf. L. Aerts, geciteerd in T. Zwaenepoel, Mag het iets meer zijn? Jongeren over leven, geloven en dromen, Tielt, Lannoo, 2018, p. 90.
[9] Cf. L. Boeve, God onderbreekt de geschiedenis. Theologie in tijden van ommekeer, Kapellen, Pelckmans, 2006, p. 109-113.
[10] Cf. D. Pollefeyt en E. De Boeck, Wanneer de werkelijkheid transparant wordt, in D. Pollefeyt en E. De Boeck (red.), Daad-werkelijk: rituelen en zegeningen vandaag, Antwerpen, Halewijn, 2008, p. 5-9, p. 5-7.
[11] Cf. S. Franco, Een sacrament: God laat zich ontmoeten en schenkt zichzelf...; www.grootseminariebrugge.be (toegang 21.09.2020).
[12] Cf. ibid.
[13] Cf. S. Franco, Wat is het verschil tussen een ritueel en een sacrament?, in Kerk&Leven (04.01.2012), p. 16.
[14] L. Boeve, God onderbreekt de geschiedenis, p. 109.
[15] Cf. G. Immink, De verbinding tussen geloof en leven in de rituele praxis, in L. Boeve, S. Van den Bossche, G. Immink, e.a. (red.), Levensrituelen en sacramentaliteit. Tussen continuïteit en discontinuïteit, Kampen, Uitgeverij Gooi en Sticht, 2003, 49-63, p. 49.
[16] Cf. A. Grün, Geloof voor beginners, Tielt, Lannoo, 2007, p. 79.
[17] Cf. L. Boeve, De sacramentele onderbreking van de levensrituelen, in L. Boeve, S. Van den Bossche, G. Immink, e.a. (red.), Levensrituelen en sacramentaliteit. Tussen continuïteit en discontinuïteit, Kampen, Uitgeverij Gooi en Sticht, 2003, 31-48, p. 31-35.
[18] Cf. L. Boeve, God onderbreekt de geschiedenis, p. 113-115.
[19] Cf. S. Franco, Wat is het verschil tussen een ritueel en een sacrament?, p. 16.
[20] Cf. D. Pollefeyt en J. Bouwens, De Postkritische geloofsschaal for dummies (2009); www.kuleuven.be (toegang 22.09.2020).
[21] Cf. J. Polfliet, Wat gebeurt er in de eucharistie? (16.02.2018); www.kerknet.be (toegang 22.09.2020).
[22] Cf. S. Franco, Een sacrament: God laat zich ontmoeten en schenkt zichzelf...; www.grootseminariebrugge.be (toegang 22.09.2020).
[23] Cf. J. Van der Vloet en I. Cornu, Een goddelijke liefdesband: de betekenis van het doopsel, in J. Van der Vloet en I. Cornu (red.), Nieuw leven (Leven – Wat er echt toe doet: magazine over zingeving en christelijk geloof, 1), Antwerpen, Halewijn, 2011, 40-42, p. 40-41.
[24] Cf. J. Polfliet, Wat gebeurt er in de eucharistie? (16.02.2018); www.kerknet.be (toegang 22.09.2020).
[25] Cf. K. Joose, De ziekenzalving. Sacrament van nabijheid en kracht, in I. Cornu en J. Van der Vloet (red.), Waarom toch? Omgaan met kwetsbaarheid en lijden, Antwerpen, Halewijn, 2009, II-IV, p. II-IV.
[26] J.B. te Velde, God en mens in het ritueel van de sacramenten, p. 141.
[27] Hiëronymus, geciteerd in Verklaringen van de bisschoppen van België, Opnieuw geboren worden. Leven vanuit de sacramenten, Brussel, Licap, 2010, p. 9.
[28] Cf. M. Vanhoutte, De sacramenten. Zeven weerspiegelingen van Jezus Christus, Antwerpen, Halewijn, 2011, p. 11-12.
[29] S. Franco, Wat is het verschil tussen een ritueel en een sacrament?, p. 16.
[30] Cf. Augustinus, geciteerd in R. Cantalamessa, De H. Augustinus: “Ik geloof in de ene, heilige Kerk”. Tweede vastenpredikatie 2014 (21.03.2014); www.rkdocumenten.nl (toegang 22.09.2020).
[31] Cf. S. Franco, Wat is het verschil tussen een ritueel en een sacrament?, p. 16.
[32] Cf. A. Vandenhoeck, Het laatste wat we kunnen doen. Pastorale begeleiding bij het levenseinde, in L. Leijssen, J. Bleyen, K. Dobbelaere, e.a. (red.), Levensrituelen: dood & begrafenis, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2007, 85-104, p. 95.
[33] Cf. S. Franco, Wat is het verschil tussen een ritueel en een sacrament?, p. 16.
[34] Cf. D. Pollefeyt en E. De Boeck, Wanneer de werkelijkheid transparant wordt, p. 5-6.
[35] Cf. S. Franco, Wat is het verschil tussen een ritueel en een sacrament?, p. 16.
[36] S. Van den Bossche, De huwelijksviering: het sacrament van de liefde liturgisch gestalte geven, in Zacheus 21 (2008) 72-79, p. 78.
[37] S. Franco, Een sacrament: God laat zich ontmoeten en schenkt zichzelf...; www.grootseminariebrugge.be (toegang 23.09.2020).
[38] Cf. ibid.
[39] Cf. I. Driessen, De glimlach van God. Over de eucharistie, Antwerpen, Halewijn, 2004, p. 63-64.
[40] Cf. Franciscus, H. Mis 12 – Eucharistische liturgie: II. Het eucharistisch gebed (07.03.2018); www.rkdocumenten.nl (toegang 23.09.2020).
[41] Verklaringen van de bisschoppen van België, Opnieuw geboren worden, p. 38.
